Po co nam dzisiaj mity?

- Mity kojarzą mi się z historią mówioną, spoiwem społeczności, czymś, co wszyscy znamy, do czego łatwo się odwołać. To smakowite opowieści, które pozwalają uwolnić emocje. Dają nam język do opowiedzenia o tym, co przeżywamy, za pomocą metafory.

Kobiety są profilowane społecznie na te słabsze. W efekcie ci, którzy rzekomo są silniejsi, dostają pozwolenie na użycie siły. A gdyby to nas zapewniano, że posiadamy tę wielką moc, której nie mają mężczyźni, bo jesteśmy zdolne urodzić i wykarmić człowieka? – zastanawia się pisarka Grażyna Plebanek.

Jest pani autorką jednego z odcinków serialu fabularnego „H24”, na który składa się 24 filmów krótkometrażowych. To filmowy manifest przeciwko różnym formom dyskryminacji przemocy, której doświadczają kobiety. Jak widzi pani swoją rolę w tym przedsięwzięciu?

Karolina Walczowska: Bruksela jest kobietą?

Grażyna Plebanek: Oczywiście, że tak! Tropy, które wiodły mnie przez cały czas pracy nad książką są naprawdę bardzo kobiece, ale nie programowo, po prostu podążałam szlakiem Jeanneke Pis - sikającej dziewczynki, która znalazła się na okładce. Kim jest? To taka niepisana patronka czy też matronka miasta, która nakierowała mnie w stronę innych kobiet.

DAMIAN GAJDA: Zmykasz oczy, myślisz „Bruksela” i….

GRAŻYNA PLEBANEK: I… jestem na koncercie „Love and revenge”, grupy z Bejrutu. Tańczymy w klubie w dzielnicy Molenbeek, na scenie znajomi muzycy z Libanu, koło mnie przyjaciółka Francuzka, która ma polską babcię i dziadka Wietnamczyka, znajomy Belg marokańskiego pochodzenia, obok Belgijka-Belgijka, jak tu nazywamy „autochtonów” i reszta przyjaciół o korzeniach arabskich, europejskich, subsaharyjskich. Muzyka to przeróbka hitów libańskich z lat 50., świetna!

Ksenofobia bierze się z niewiedzy. Negatywna propaganda znajduje żyzne podłoże w Polsce, wśród ludzi, którzy na co dzień nie spotykają żadnych obcokrajowców, a wiedzę o nich czerpią z mediów. Ale emigranci, ci zamknięci, w dawnym stylu, też się otorbiają w swojej „swojskości” mieszkając za granicą i bywają jednymi z najbardziej konserwatywnych grup społecznych.

 Może dlatego, że emigrują nie tylko ciekawi świata ludzie wykształceni, ale przede wszystkim ludzie z miejsc, gdzie panoszy się bezrobocie. Dla nich wyjazd jest koniecznością i szokiem, bronią się przed nową rzeczywistością, dla nich ona potrafi na zawsze zostać obca. Trzymają się kurczowo tradycji z kraju pochodzenia – mówi Grażyna Plebanek*, autorka powieści „Pani Furia” w rozmowie z Edytą Niewińską.

— Nie porzuciłam ojczyzny, jestem na bieżąco w sprawach polskich i belgijskich. Potrzebuję zarówno tego, w czym wyrosłam, jak tygla narodowości, kultur, który znalazłam w Brukseli. Ta podwójność mnie inspiruje — mówi Grażyna Plebanek.

Swoje życie dzieli między Polskę, Skandynawię i Brukselę. Dorastała na warszawskich Stegnach. Doświadczenia z tego okresu opisała w bestsellerowych "Dziewczynach z Portofino", dzięki którym osiągnęła status jednej z najpopularniejszych polskich pisarek. Potem wydała jeszcze m.in. "Przystupę", "Nielegalne związki" i "Bokserkę". Jej bohaterki, tak jak ona, to silne i świadome swojej wartości kobiety. Żyje z pisania, od kilku lat regularnie boksuje. "Literatura i walka na ringu rządzi się tymi samymi prawami. Nigdy nie wiesz, czy wygrasz ze swoimi ograniczeniami" — mówi Grażyna Plebanek.

"Wchodzę do kuchni, przeganiam karaluchy, te, które spadły na podłogę rozgniatam butem. Rozmrażam chleb, popijam mlekiem. Produkty mleczne, żeby żołądek zaakceptował tabletkę przeciw malarii, codziennie jedną, tak przez kilka tygodni", mówi Grażyna Plebanek.

Grażyna Plebanek to Pani pseudonim artystyczny?

Tak. Plebanek to moje terytorium pisarskie w sensie symbolicznym. Pochodzi od nazwy lasu, który odziedziczyłam po babci. Teraz już tak się ze mną skleiło, że nawet znajomi kojarzą mnie bardziej jako Grażynę Plebanek niż wiążą z nazwiskiem, które mam w dowodzie. Więc pewnie je kiedyś zmienię i oficjalnie. Tym bardziej, ze wybrałam je sama, a nie "dostałam" po rodzinie ojca czy męża. Tradycja przypisywania kobiet do nazwisk rodzin reprezentowanych przez mężczyzn jest mi nie w smak.

Jak się odkrywa mężczyznę w sobie? To boli?

U mnie to wynikło samo z siebie - nagle po przekroczeniu pewnej liczby lat uznałam, że bardzo dobrze znam kobiecą stronę. Jest ciekawa, ale i oswojona. Męska strona natomiast zaczęła mnie drążyć i sama wychodzić na światło dzienne. Skupiłam się na obserwowaniu mężczyzn i tego, jak widzą świat. Rozmawiałam ze znajomymi, to były rozmowy bezpruderyjne i dość bezczelne. Próbowałam patrzeć na świat ich oczami - zdarzało się, że siadywaliśmy na ławce i wspólnie patrzyliśmy na kobiety. Zastanawialiśmy się na głos: dlaczego ta, a nie inna? Po jakimś czasie nie tylko w banałach, ale i w innych przemyśleniach doszłam do wniosku, że każdy ma w sobie męską stronę. Ja też.

Marta Szarejko: Głównym bohaterem "Nielegalnych związków" jest mężczyzna. Co z dziewczyńskimi powieściami?

Grażyna Plebanek: Mam taką teorię, że w pewnym momencie życia, po ogarnięciu się z rolą kobiety - matki, partnerki, żony - przychodzi moment poszukiwania. Uświadomiłam sobie, że mężczyzn znam "po łebkach" (śmiech), i że bardzo mnie interesuje, co oni myślą. Przyjacielskie zbliżenie się do mężczyzny w przyjaźniach damsko-męskich, czy właściwie męsko-męskich - bo to moja męska strona ujawnia się w tych przyjaźniach - to jest coś, co rozwija moją równowagę wewnętrzną.

M.Sz.: Jak konstruowałaś głównego bohatera? Obserwowałaś konkretnego mężczyznę?

Mało wiadomo o Twoim życiu osobistym, oprócz tego, że dużo się przemieszczasz. Czy to jakaś przemyślana strategia?

Pytaj - odpowiem albo i nie. [śmiech]

Jonathan, bohater "Nielegalnych związków" ma piękną i mądrą żonę, dwoje dzieci. Dlaczego dopuszcza się zdrady?

Bo to, co przypomina kolorowy obrazek z reklamy margaryny - on, ona, słodkie dzieci - nie zawsze jest tym, czego ludzie pragną. Większość z nas dąży to tego, by znaleźć się na takim obrazku w roli głównej, ale gdy się to udaje, czasem okazuje się, że to nie nasza bajka, że nie daje nam to szczęścia, tego, które osiągnęlibyśmy wybierając w zgodzie z samą sobą, ze swoim wewnętrznym głosem. Nie tym wyuczonym, wyczytanym w książkach, pismach, przejętym z filmów o prostym scenariuszu życiowym. Dokopanie się do własnego głosu jest oczywiście wielkim życiowym zadaniem, nie przychodzi łatwo i odbywa się metodą prób i błędów. Mało kto się na to porywa.

W "Nielegalnych związkach" nie brakuje soczystych, mocnych i opisanych bez pruderii scen erotycznych. Czy nie bała się Pani, że jej książka zostanie zaliczona do literatury erotycznej?

„Nielegalne związki” to bardzo seksowna książka…

To dla mnie komplement. W Polsce brakuje książek, które podejmują temat ciała. A przecież w międzywojniu wątek cielesności interesował pisarzy, Zapolska, Gojawiczyńska pisały o tym odważnie, podobnie Nałkowska. Po wojnie w tej sferze nastało tabu. Mnie ten temat zajmuje od początku, od debiutu „Pudełkiem ze szpilkami", przez „Dziewczyny z Portofino", po „Przystupę". Przedstawiałam ciała dorastające, zmieniające się w ciąży, ciała czasem zmęczone, zbolałe. Teraz opisałam ciało szczęśliwe. Myślę, że warto odczarować język ciała w literaturze, bo język literacki nie radzi sobie z tą materią.

Czy zdaje sobie Pani sprawę, że wydanie tu, w Polsce takiej książki jak Nielegalne związki wymagało sporej odwagi?

Że niby gorszę? Sto lat temu może i tak by to zostało odebrane, ale po Henrym Millerze optyka się zmieniła. Napisałam książkę, w której analizuję zmieniające się role społeczne, czyli idę konsekwentnie drogą myślową, którą wydeptuję od początku swojego pisania. Napisanie Nielegalnych związków wymagało nie tyle odwagi, co uczciwości pisarskiej wobec samej siebie. Jeśli temat wydaje mi się ważny, podejmuję go, niezależnie od tego, jak może zostać przyjęty.

Góralska muzyka, pierogi i bigos. Wielu Polaków na emigracji okazuje się być fanem tego wszystkiego, choć w Polsce górali nigdy nie słyszeli. To siedzi w nas tak głęboko i odzywa się kiedy jesteśmy daleko od domu, czy raczej będąc daleko, sami tego poszukujemy? Wchodzimy w formę, na zasadzie - skoro jestem emigrantem to muszę tęsknić za folklorem?

Dokładnie tak jak powiedziałeś. Gdy wyjeżdżasz z kraju, to tożsamość ci się trochę zaburza, zaczynasz odczuwać potrzebę określenia własnych granic. Jeszcze mocniej odczuwasz, że jesteś Polakiem i zadajesz sobie pytanie - co to znaczy?

Kiedyś w jednym z wywiadów powiedziała Pani o tym, że historie o 30-letnich kobietach piszą 40-letni mężczyźni, dzięki czemu zamiast prawdy otrzymujemy stereotyp. Dlaczego więc uczyniła Pani bohaterem swojej książki właśnie mężczyznę, czemu postanowiła Pani wejść w męską skórę?

Bo dojrzałam do tego, żeby pogmerać w męskiej stronie własnej osobowości. Żeby nie zafundować czytelnikom stereotypu, wiele rozmawiałam z mężczyznami, dowiadywałam się, co czują. Jonathan, bohater "Nielegalnych związków" jest wiarygodnym mężczyzną, i na szczęście do stereotypu mu daleko - nie beka, nie stawia deski klozetowej na sztorc, stereotypowo doprowadzając tym żonę do szaleństwa. Żona też nie jest popularnym wyobrażeniem „żony" - zarabia na dom, jest mądra. Kochanka nie jest typową odławiaczką mężów, tylko fajną dziewczyną, skoncentrowaną na pracy. To nie są postaci czarno-białe i nie dają się zapędzić w telenowelowe schematy

Akcję swojej nowej powieści umieściłaś w Brukseli. Czy dlatego, że tam mieszkasz?

Mieszkam tam pięć lat, tyle, co poprzednio w Sztokholmie. Bruksela, ciepły środek Europy, była naturalnym wyborem po Skandynawii. Uwielbiam to miasto. Wzięłam tu udział w wystawie fotograficznej, pokazującej kilkunastu artystów tworzących w Belgii, którzy Belgami nie są. Nasze zdjęcia, autorstwa wybitnego belgijskiego fotografa Stefana Vanfleterena można oglądać w centrum Brukseli, na Gare de L'Ouest, będą tam wisiały przed 10 lat.
Bruksela jest miastem wielokulturowym, a to dla mnie bardzo inspirujące. Mam tu znajomych z całego świata, od Europejczyków, przez Kongijczyków, po Jamajczyków, nikt się nie dziwi różnym kolorom skóry, wyznaniom, orientacjom seksualnym. W teatrach gra się sztuki w jednym języku, a napisy wyświetla w trzech innych, podobno nawet msze są wielojęzyczne.

Wzięłaś udział w międzynarodowym projekcie dotyczącym artystów nie-belgijskich, mieszkających i tworzących w Brukseli, twoje zdjęcie będzie przez 10 lat wisiało na jednej z brukselskich stacji metra, opowiedz o tym.

No widzisz, takie rzeczy zdarzają się w Brukseli! Miasto, gdzie żyją ludzie tylu różnych narodowości, pięknie podkreśla tę swoją wyjątkową cechę, dlatego powstał projekt, by jedną z głównych stacji metra ozdobić zdjęciami artystów, którzy tworzą w Brukseli, chociaż Belgami nie są. Autorem zdjęć jest jeden z najlepszych fotografów Belgii, Stephan Vanfleteren, pozowali mu m.in. fotografka z Francji, pisarz z Konga, tancerka z Ghany, marokański poeta i raper, brazylijski muzyk i ja, pisarka z Polski. Reklamujemy belg?skie luksusowe marki, podczas sesji pozowałam z kultowymi torebkami Delvaux. Na otwarciu pojawił się król, ze świtą, a jakże (podczas rozmowy starałam się odpędzić skojarzenia z pewną bajką Andersena, bo to bardzo miły pan). Media belg?skie dały z otwarcia wystawy obszerne relacje, czuło się dumę z tego, że udało się oddać wielokulturowość Brukseli w artystycznej formie. Billboardy z naszymi zdjęciami są czarno-białe, oświetlone tak, że kojarzą się z kinem lat 20., 30., mają wisieć na Gare de l'Ouest przez dziesięć lat.